انسان و محیط زیست

انسان و محیط زیست

طبیعت و محیط زیست، موهبتی خداوندی است که از مجموعه موجودات، منابع و عوامل و شرایط هماهنگی که در اطراف هر موجود زنده وجود دارد و ادامه حیات به آن وابسته است به وجود می آید.

آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می گذارد و پی آمدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد. در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهم ترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است. طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد.

امام علی علیه السلام این پیوند و پیوستگی انسان با طبیعت پیرامون را به زیبایی بیان می کند:

تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها، که شما مسئول هستید؛ حتی از سرزمین ها و چهارپایان. انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهره برداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت، به آسایش برسد.

پیام متن:

مبانى حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم در قرآن‏ کریم

مبانى حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم در قرآن‏ کریم

مهدى فیروزى

محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثى کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگرى سابقه نداشته است؛ اما مى‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینى استخراج کرد؛ به طورى که مى‏توان یک مکتب زیست محیطى جامع را ارائه کرد.

چکیده:

بى‏تردید، موضوع آلودگى محیط زیست یکى از مهمترین معضلاتى است که انسان معاصر را با چالشهاى جدى روبه‏رو کرده است. این مسأله از آن جهت داراى اهمیت است، که علائم تهدید کننده حیات، آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگیهاى گسترده زیست محیطى، با تهدید مواجه ساخته است. از سوى دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستى امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگى طبیعى خود ادامه دهد. به همین جهت، حفظ و حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن، به عنوان یکى از مهمترین نیازهاى اساسى براى ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است.

حق انسانها در داشتن محیط زیستى امن و سالم، به عنوان یک حق بشرى در کنار سایر حقوق شناخته شده براى بشر، چند سالى است که مورد بحث و بررسى محافل علمى و طرفداران محیط زیست است.در این نوشتار، مبانى حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم، از دیدگاه قرآن کریم مورد بحث و بررسى قرار مى‏گیرد.

مقدمه

حفظ محیط زیست، پاسخ به یکى از نیازهاى امروز جامعه براى نگاهدارى بیشتر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومى است و تخریب محیط زیست معلول نابرابریهاى اجتماعى و استفاده‏هاى غلط از طبیعت و یکى از عوامل تضییع حقوق انسانهاست.(2)

با نگاهى به متون دینى مى‏توان دریافت که محیط زیست و توجه به تأمین سلامت آن و حرکت در جهت دستیابى به محیط سالم، از حقوق اساسى بشر است؛ همانگونه که تخریب محیط زیست در اثر نشناختن حقوق بشر است.(3)

انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روى زمین، حق دارد از نعمتهاى الهى استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره‏بردارى از این نعمت الهى در خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره‏مندى از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.

با نگاهى به وضعیت فعلى محیط زیست، در مى‏یابیم که انسانها در بهره‏بردارى از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستى عمل نکرده‏اند. شاهد این سخن، بحران عظیمى است که محیط زیست دچار آن شده است. تخریب و نابودى روز افزون جنگلها و مراتع، نابودى گونه‏هاى نادر گیاهى و جانورى، آلودگى آب، خاک و هوا، استفاده از سلاحهاى هسته‏اى و شیمیایى، ورود مواد نفتى و آلاینده‏هاى دیگر مانند:

فاضلاب کارخانه‏ها و مجتمعهاى صنعتى به رودخانه‏ها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهاى اسیدى، مصرف روز افزون سوختهاى فسیلى، استفاده بى‏رویه از سموم دفع آفات نباتى و ده‏ها عامل آلوده‏کننده دیگر که نام بردن از آنها فقط بر تلخ کامى و ناراحتى انسان مى‏افزاید گویاى این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکى را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزى جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.

اندکى تأمل و تفکر در آمارهایى که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان مى‏شود، کافى است تا انسان خود را بر لب پرتگاهى احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.

در مقابله با این خطر بزرگ که موجودیت انسان و دیگر جانداران را با تهدید رو به رو کرده است، تلاشهاى فراوانى در سطح جهان صورت گرفته تا از شدت و پیشرفت این بحران کاسته شود. برگزارى ده‏ها کنفرانس بزرگ جهانى مانند «کنفرانس استکهلم، درباره محیط زیست انسانى»،(4) «کنفرانس ریو، درباره محیط زیست و توسعه»(5) و به تازگى، برگزارى «اجلاس ژوهانسبورگ»(6)، بخشى از اقدامات جهانى در مقابله با بحران عظیمى است که جهان به واسطه آلودگى و تخریب محیط زیست گرفتار آن است.

علاوه بر این، تهیه و تصویب اسناد بین‏المللى فراوان در جهت مقابله با بحران زیست محیطى جهان، از جمله «اعلامیه استکهلم»(7)، «اعلامیه ریو»(8)، «منشور جهانى طبیعت»(9)، بخش دیگرى از اقدامات بین‏المللى در این باره است.

یکى از اقدامات مهم در این باره، ایجاد رابطه بین محیط زیست و حقوق بشر و شناسایى حقّى بشرى، نسبت به محیط زیست با عنوان «حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم» است، که طى چند قسمت این موضوع را مورد بررسى قرار مى‏دهیم:

نگاهی به محیط زیست از دیدگاه قرآن کریم

    نگاهی به محیط زیست از دیدگاه قرآن کریم

چکیده

بشر همواره از معنویت و فرهنگ دینی تأثیر پذیر بوده و زندگی خود را بر اساس آن استوار نموده و کوشش کرده است تا جایی که برای او امکان دارد اصول زندگیش را بر اساس آن قرار داده و ملاک های خود را از این طریق به دست آورد. نگرش او به محیط زیست به عنوان یکی از مسائل حیاتی ، تا میزان زیادی نتیجه ی تأثیرپذیری انسان از فرهنگ های آسمانی است . از این رو آگاهی یافتن از دیدگاه های این ادیان به معنای ریشه یابی این اقدامات حمایتی است.

حفاظت از محیط زیست به معنای عدم بهره برداری یا حتی کمتر استفاده کردن از منابع طبیعت نیست، بلکه استفاده بهینه و عاقلانه از طبیعت است که همواره مورد تأکید کارشناسان بوده است . اسلام به عنوان دینی که ورای زمان و مکان می تواند نیازهای بشر را در همه اعصار پاسخ دهد ، حاوی مفاهیم ، تعالیم و راهکارهای کاملی در خصوص چگونگی مواجهه و هماهنگی با پدیده های زیست محیطی می باشد. تحقیقات دانشمندان علوم دینی در جهان نشان می دهد که تمامی ادیان الهی به حفاظت از محیط زیست توجه داشته اند ، اما دین اسلام دستورات مشخص و مؤکدی در این راستا دارد. بررسی متون و مستندات مختلف دین اسلام ، نشانگر وجود دیدگاه های مشخصی در راستای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است.

کلید واژه ها: محیط زیست ، اسلام و قرآن ، اخلاق در قرآن ، تفسیر موضوعی ، آلودگی های زیست محیطی .                         butterfly

مقدمه

با نگاهی به آیات و روایات و سیره ی اهل بیت (ع) روشن می گردد که هیچ مکتبی مانند اسلام به طبیعت و محیط زیست اهمیت نداده است . از سوی دیگر ، قرآن کریم در بسیاری از آیات ، انسان ها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فراخوانده است . همچنین بسیاری از سوره های قرآن کریم به نام یکی از عناصر طبیعت خوانده می شود، مانند سور شریفه بقره ، رعد ، نحل ، نور ، عنکبوت ، نجم ، فجر ، شمس ، حدید ، لیل ، قمر ، تین ، ناس و... . خداوند منان، سرنوشت بشر را به گونه ای رقم زده است که در دامان طبیعت رشد کند و به آن نیازمند باشد . طبیعت به شکلی خلق شده است که در خدمت انسان باشد و نیازهای او را برطرف کند. با در نظر رفتن این نکته که به حکم قرآن کریم همه چیز در جهان آفرینش بر پایه ی نظم و عدالت استوار است و هر چیزی به اندازه لازم آفریده شده است ، (قمر ، 49) این نتیجه به دست می آید که نابسامانی های موجود در طبیعت و آلودگی های زیست محیطی ناشی از بهره وری نادرست از طبیعت و منابع آن است . فعالیت های انسان برای رسیدن به رفاه و توسعه اقتصادی و اجتماعی ، خود باعث تخریب محیط زیست شده است. این تخریب آنچنان در وضعیت آب و هوای کره زمین ، دگرگونی ایجاد کرده که سلامتی و حیات او و سایر موجودات زنده را به خطر انداخته است. شرایط به وجود آمده به حدی وخیم است که امروزه از آن به عنوان «بحران محیط زیست» یاد می شود . برای رهایی از این بحران باید به اصول اخلاقی و متون دینی بویژه اسلام مراجعه کنیم ، زیرا مبنای پیدایش بحران زیست محیطی کنونی ، بحران اخلاق در میان انسان هاست .

در قرآن کریم از نابود کردن و تخریب محیط زیست به عنوان اعتداء (تجاوز) نام برده شده است و بر این اساس کسانی که رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست داشته باشند، از رحمت و محبت خداوند محروم خواهند بود.(مائده ، 86) درست است که خداوند طبیعت را مقهور انسان آفریده و ا نسان را به عنوان جانشین خود در زمین قرار داده است ، اما این به آن معنا نیست که او آزاد باشد تا هر گونه که مایل است رفتار کند. انسان در برابر خداوند و تمامی آفرینش مسئول است . او باید در برابر اراده ی خداوند تسلیم باشد و با صلح و صفا در کنار طبیعت زندگی کند. به عبارت دیگر ، انسانی که جانشین خداوند در زمین است باید همواره در راه حفظ و سلامت طبیعت بکوشد.

دین پژوهان اعلام کرده اند که توجه به ارزش های اخلاقی و مذهبی ، تضمینی برای حفاظت از محیط زیست است . آنها معتقدند که انسان ها علاوه بر اجرای قوانین باید استاندارد های اخلاقی را نیز مراعات کنند تا به اهداف پایدار خود دست یابند . در دین اسلام حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، یک وظیفه ی دینی تلقی می شود. خداوند، طبیعت را هدفمند و هدفدار خلق و تمام مخلوقات را به لحاظ کمیت و کیفیت به اندازه و متناسب آفریده است . مؤید این جمله را گفتار خداوند در قرآن کریم است که می فرماید: «ما هر چه آفریدیم به اندازه آفریدیم». یا در جای دیگر می فرماید که «زمین را هم بگستردیم و در آن کوه های عظیم برنهادیم و از آن هر گیاه و نیک ، متناسب و موافق حکمت و عنایت برویاندیم.» جهان هستی از نظم دقیقی برخوردار و تمامی مخلوقات در تعادل و تناسب و به اندازه آفریده شده اند و هر یک از اجزا و عناصر خلق شده در بقای این کره ی خاکی و در نتیجه در ادامه ی زندگی انسان نقش دارد؛ بنابراین هر تغییر نابجا و زیان رساندن به هر یک از اجزای این سیستم عظیم ، سبب به خطر افتادن حیات هستی می شود. دین مبین اسلام مملو از توصیه های حفاظت از آنچه که خدا خلق کرده است می باشد و این به مفهوم حفاظت از محل زیستن مخلوقات و یا همان حفاظت از محیط زیست است.

بدون شک محیط زیست سالم یکی از نعمات الهی و بخشی از نظام خلقت می باشد که ریشه در جهان بینی توحیدی دارد؛ یعنی جهان و هر آنچه که در اوست ، تصویری از خداوند واحد است. در اسلام هر گونه رفتاری که منجر به فساد در عرصه محیط زیست شود نهی شده است ، چرا که خداوند بارها در قرآن کریم درباره ایجاد فساد در روی زمین هشدار داده است . از این روست که حکومت اسلامی ، کردار انسان را در مواجهه با محیط زیست ، نظارت و کنترل کرده و علاوه بر تنبیه افرادی که به محیط زیست آسیب می رسانند، به آنهایی که از نتیجه سوء کردارشان بر محیط زیست بی خبرند هشدار می دهد.

اسلام بین انسان و محیط زیست ، جدایی قائل نیست و آنها را مکمل یکدیگر می داند، از این رو دین اسلام کامل ترین سفارشات را برای حفاظت از محیط زیست دارد و تمامی جنبه های انسانی را در ارتباطی هماهنگ و موزون با مسیر الهی ، در قرآن کریم به تصویر کشیده است.

خوشبختانه کشور ما با قرار گرفتن در محل تلاقی فرهنگ اصیل ایرانی و تعالیم عالی اسلامی از پتانسیل بالایی در زمینه حفاظت و حرمت محیط زیست برخوردار است . کتب ادبی ما سرشار از اشعار و تمثیل هایی است که بیانگر ارزش والای طبیعت از دیدگاه ایرانیان به عنوان آیه ها و نشانه های شناخت و عشق به معبود است . آب ، نان و هر جزئی از طبیعت از دیدگاه ایرانیان تنها به عنوان منابع مصرفی محسوب نمی گردند بلکه نمونه هایی از رحمانیت ، قدرت و تدبیر باری تعالی به حساب می آیند . به همین دلیل ایرانیان به نمک که ظاهراً فراوان ترین و کم ارزش ترین منبع طبیعی است قسم می خورند ، نان را لگد نمی کنند و آلوده کردن آب را گناه می شمرند.

                           butterfly

مواد و روش ها

به منظور روشن کردن دیدگاه های اسلام درباره ی محیط زیست ، آنرا به چهار دسته ذیل طبقه بندی نموده و در ادامه به بحث در مورد آنها می پردازیم:

1. حمایت از محیط زیست در اسلام

2. فقه و محیط زیست

3. اسلام و محیط زیست

4. اجتناب از آلودگی محیط زیست با توجه به دستورات دینی

محیط زیست و حقوق آن از منظر قرآن

محیط زیست و حقوق آن از منظر قرآن

ابراهیم چراغی

آب، خاک، هوا، گیاهان،حیوانات و مناسبات بیولوژیک متعادل بین آنها شکل دهنده ی محیط زیست طبیعی است. این سرمایه ی طبیعی موهبتی بزرگ است که خداوند متعال به بشر ارزانی داشته تا در تمامی ادوار تاریخ با عمران و آبادانی زمین همه ی انسان ها و موجودات از آن بهره مند باشند؛ از این رو حق بهره مندی از آنرا باید از مصادیق مهم حقوق بشر یاد نمود، که قرآن کریم در آموزه های خود ضمن یادآوری این مطلب، بر مصونیت طبیعت و منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هر گونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و بر این اساس، تجاوز و تعدی به طبیعت را فساد در زمین دانسته که عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی را در پی خواهد داشت.

 ناشر : گروه فرهنگی مذهبی کربلا

چکیده

آب، خاک، هوا، گیاهان،حیوانات و مناسبات بیولوژیک متعادل بین آنها شکل دهنده ی محیط زیست طبیعی است. این سرمایه ی طبیعی موهبتی بزرگ است که خداوند متعال به بشر ارزانی داشته تا در تمامی ادوار تاریخ با عمران و آبادانی زمین همه ی انسان ها و موجودات از آن بهره مند باشند؛ از این رو حق بهره مندی از آنرا باید از مصادیق مهم حقوق بشر یاد نمود، که قرآن کریم در آموزه های خود ضمن یادآوری این مطلب، بر مصونیت طبیعت و منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هر گونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و بر این اساس، تجاوز و تعدی به طبیعت را فساد در زمین دانسته که عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی را در پی خواهد داشت.

در این بیان، ضمن شناسایی عناصر کلیدی شکل دهنده ی محیط زیست طبیعی و انسانی، آیات مربوط به هر دو گستره با روش تفسیری قرآن به قرآن و قرآن به حدیث ارائه شده است و بر روابط عمیق بین انسان و مناسبات انسان ها با محیط زیست طبیعی تأکید شده و فرضیه مسئولیت اخلاقی، مدنی و کیفری متجاوز به حقوق محیط زیست طبیعی و انسانی در حقوق اسلام اثبات گردیده است.

کلید واژه ها: تفسیر موضوعی، احکام قرآن، قرآن و محیط زیست، حقوق محیط زیست.

مقدمه

محیط زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان وجانوران در آن شکل گرفته استمرار می یابد از چنان اهمیتی برخوردار است که به عنوان مهمترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته است. از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکان ها و محل زندگی انسان ها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسان ها و تأثیر متقابل محیط زیست طبیعی با محیط زیست انسانی، هر دین پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی، جهت دریافت موضع دین در این زمینه فرا می خواند. قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی است. قرآن پژوهی که مسأله ی محیط زیست طبیعی و انسانی را به آموزه های قرآن کریم عرضه می دارد به دنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی در زمینه ی توصیف محیط زیست و باید و نبایدها در مناسبات انسان ها با آن است. برای دریافت صحیح مسأله ی مورد پژوهش بایستی در مبحث نخست مبادی تصوری و تصدیقی که در فهم مسأله مؤثر است به اختصار بیان نمود.

۱٫ مبادی تصویری و تصدیقی

۱٫ ۱٫ مفهوم محیط زیست

مفهوم محیط زیست یا از علوم طبیعی نشأت می گیرد و یا از علوم معماری و شهرسازی؛ محیط زیست به مفهوم نخست آن مجموعه ای از پدیده های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می نماید و محیط زیست به مفهوم دوم رابطه تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که درآن ایجاد می شود وجود دارد. بنابراین محیط زیست برای خاک، آب و هوا (منابع طبیعی) و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها (طبیعت) شهر و مناظر آن، به کار می رود.

۱٫ ۲٫ تعادل اکولوژیک

اکولوژی (ecologuo) دانشی است که به مطالعه ی انواع جانداران، گیاهان و حیوانات در محیط طبیعی آنها می پردازد و بنابراین مراد از تعادل اکولوژیک شرایط و مناسباتی است که در طبیعت شکل می گیرد و حیات گیاهان، حیوانات و انسان ها را تضمین می نماید و امکان حداکثر بهره مندی آنها را فراهم می آورد. امروزه دو مفهوم اکولوژی و محیط زیست به نحوی به هم تقریب یافته اند که اکولوژیست ها به مهمترین قشر مدافع محیط زیست تبدیل شده اند به گونه ای که یکی از رسالت های مهم خود را حفظ تعادل مناسبات محیط زیست می دانند.

آرایشگری، شغل انبیاء !

ادعای یک خانم بر اینکه آرایشگری شغل انبیاء بود.